Dette innlegget var gjestekommentar i Nationen i går.
Det er om lag tretti år sidan det gjekk ei farsott over norske kommunar. Dei skulle reformerast etter mønster frå private bedrifter, og marknadstenking skulle effektivisere sektoren. Alle kommunar med respekt for seg sjølv engasjerte konsulentar med påstått brei erfaring frå organisasjonsutvikling i privat sektor. Og fasiten var den same over alt: insentivsystem, bestillar- utførarmodell og privatisering. Innbyggarane blei forvandla frå borgarar med engasjement for fellesskapet til kundar med fokus på eigne behov.
Marknadsfundamentalistane var i siget i den offentlege debatten, og den politiske og administrative leiinga i kommunane ville følgje med i tida. Marknad skulle det vere, sjølv om grunnlaget for ein fungerande marknad ikkje var til stades. Ein sentral føresetnad for at ein marknad skal fungere, er at det er mange leverandørar og mange kundar. Men i den kommunale reformiveren blei det etablert etterlikning av marknader internt i kommunane, ofte med ein ”kunde” og ein ”leverandør”. Vi fekk den såkalla bestillar- utførarmodellen. Det faglege skjønnet til fagfolk i første linje bli erstatta av økonomiske spelereglar definert av økonomar i sentraladministrasjonen.
Eit anna sentralt element i etterlikninga av privat sektor var innføringa av insentivsystem. Etaten, gruppa og den enkelte skulle ha noko att for å ver effektive. Dette er eit grunnleggande brot med tidlegare tenking i offentleg forvaltning. Offentleg sektor er basert på at fagfolk på ulike nivå i organisasjonen brukar tildelte offentlege ressursar til det beste for samfunnet basert på politiske føringar, fagleg integritet og fagkunnskap. Insentivsystema bryt med dette grunnleggande prinsippet. Det indikerer at folk ikkje yter sitt beste utan slike stimuli. Det er eit menneskesyn og ei tenking som lett kan bli eit sjølvoppfyllande profeti.
Overgang frå rammefinansiering til stykkprisfinansiering fører også til umyndiggjering av fagfolk og framandgjering av dei som har politisk ansvar. Med rammefinansiering har politikarane oversikt over kvar pengane går, og fagfolk kan gjere prioriteringar innafor tildelte rammer på basis av sitt beste faglege skjønn. Med stykkprisfinansiering og internfakturering må fagfolka tilpassa seg finansieringssystemet, sjølv om dei ikkje er samde i dei faglege vala det fører til. Dei faglege prioriteringane ligg implisitt i finansieringsmodellar som i beste fall nokre få ha oversikt over.
Denne marknadstilpassinga som går undr namnet New Public Management (NPM), fører i stor grad til at politisk styring og fagleg skjønn blir erstatta av økonomisk og administrativ styring basert på kvantitative effektivitetsmål. Samtidig erstattar ein gjerne fagleg skjønn i første linje med omfattande rapporteringssystem. Dei erfarne fagfolka blir ofte flytta oppover i systemet for å utarbeide instruksar og etablere kontrollsystem.
Kritikken av NPM har ulma lenge, både på den politiske venstresida og i faglege kretsar. Men den har ikkje nådd fram til den politiske og administrative leiinga i kommunane. Kanskje kan det endre seg etter at 22. juli-kommisjonen sette søkjelyset på verdien av å utvikle sjølvstendige medarbeidarar i heile organisasjonen. Etter mi vurdering fører NPM det motsette av det kommisjonen etterlyser.
Alf
Alf Holmelid 