Dette innlegget stod på trykk i VG i dag.
Matkjedegigantane likte ikkje konklusjonane frå Matkjedeutvalet som
blei lagt fram i vår. Utvalet dokumenterte ein usunn maktkonsentrasjon og
foreslo tiltak for å rydde opp. No vil matkjedene vri seg unna denne kritikken ved å angripe bøndene. Dei prøver å skape blest om ei såkalla motmelding. Men motmeldinga inneheld svært lite nytt og er ein tafatt freistnad på å flytte fokus bort frå matkjedane.
Matkjedeutvalet dokumenterte at vi har ein ekstrem maktkonsentrasjon der ICA, NorgesGruppen, Rema 1000 og COOP deler marknaden mellom seg og tar kontroll over distribusjon og produksjon. Det er ein maktkonsentrasjon som rammar både forbrukarane, dei tilsette og bøndene. Dersom vi lar denne utviklinga halde fram, kan vi om nokre år komme i ein situasjon der landbrukssamvirket er skvisa ut og vi snakkar om Rema- og Rimi-bønder.
Konkurransetilsynet hevdar at det er tilstrekkeleg konkurranse når vi har fire kjedar. Men då ser dei bort i frå det største problemet som er ein stadig aukande kontroll bakover i leverandørkjeda. Dei store aktørane i dagligvarebransjen har tatt kontroll over varedistribusjonen, og er no i ferd med å ta kontroll over foredling og produksjon inklusive bonden. Når matvaregigantane tar kontroll bakover i leverandørkjeda, hindrar det knoppskyting og innovasjon blant leverandørane som ikkje har andre å gå til med sine idear og produkt. Kjedemakta gjer det også vanskeleg å komme inn i butikkane med lokalt produserte varer som kundane vil ha.
Men det er ikkje berre uballanse i maktforholda mellom leverandør og matkjede. Matkjedeutvalet har også peika på at det er grunn til å sjå nærare på franchisesystemet som regulerer forholdet mellom kjede og butikk. Her har
kjedene makt og kontroll, medan butikkeigaren har alt ansvaret. Fagrørsla har
lenge stilt spørsmålsteikn ved dette systemet fordi dei tilsette ikkje får
forhandle med kjedene som har den reelle makta. Det er på tide å få ei lov som
sikrar interessene til franchisetakar og dei faglege rettane til dei tilsette.
Når det blir sterk uballanse i maktforholda i samfunnet, er det politikarane sitt ansvar å vurdere kva som kan gjerast for å skape ballane mellom dei ulike aktørane. Fleirtalet i Matkjedeutvalet har peika på ein del tiltak. Det sentrale forslaget går ut på å lage spelereglar for samhandlinga mellom dei ulike aktørane. Spelereglar og openheit fører ofte til ryddigare forhold og kan vere med på å utjamne maktforholda.
Men fleirtalet i Matkjedeutvalet går ikkje langt nok. Utviklinga har komme så langt at det må sterkare lut til. Vi har fått rask vekst i krysseigarskap og vertikal integrasjon. Dette har skjedd utan at konkurransetilsynet har funne grunn til å gripe inn. Det viser at det kan vere nødvendig med lovendringar på dette området. Mindretalet i Matkjedeutvalet har bedt om ei utgreiing om nye eigarskapsavgrensingar. Dersom ein ønskjer å ta vare på forbrukarane, dei tilsette og landbruket, så må politikarane følgje opp mindretalet i Matkjedeutvelet.
Alf
Alf Holmelid 