Denne minikronikken stod på trykk i Nationen i går.
Matkjedeutvalet blei heftig diskutert då rapporten blei lagt fram i vår. Men debatten stilna raskt, og spørsmåla blei aldri eit tema i valkampen.
Utvalet dokumenterer at vi har ein ekstrem maktkonsentrasjon hos dei fire kjedene som deler marknaden mellom seg. Det er ein maktkonsentrasjon som rammar både forbrukarane, dei tilsette og bøndene. Dersom vi lar denne utviklinga halde fram, kan vi om nokre år komme i ein situasjon der landbrukssamvirket er skvisa ut og vi snakkar om Rema- og Rimibønder.
Konkurransetilsynet hevdar at det ikkje er mangel på konkurranse fordi det er fire kjeder i marknaden. Men då let dei att auga for det største problemet som er ein stadig aukande kontroll bakover i leveransekjeda. Kjedene har kvar for seg store deler av marknaden og kan bruke denne marknadsmakta i forhandlingar med leverandørane. I tillegg har dei kontroll over distribusjonen. Dei kontrollerer distribusjonen frå leverandør til eigne grossistlager og vidare ut til butikkane. Sterk satsing på eigne merkevarer har ytterlegare styrka kjedene si makt over leverandørane og matvaremarknaden.
Kjedene har skaffa seg makt til å bestemme vilkåra og ”låse inne” leverandørane. Det blir praktisk talt umogeleg for nye butikkar og nye butikkjedar å få tak i varer. Når leverandørane er kontrollert av kjedene, hindrar det også knoppskyting og innovasjon blant leverandørane som ikkje har andre å gå til med sine idear og produkt. Kjedemakta gjer det også vanskeleg å komme inn i butikkane med lokalt produserte varer.
Landbrukssamvirket står i fare for å bli knekt av kjedemakta med aktiv velsigning frå Konkurransetilsynet. Om nokre år kan vi ha Rema- og Rimibønder. Det har alt skjedd på frukt og grønt, og er i ferd med å skje på kjøtvarer. Dermed får vi problem med prisreguleringa og mottaksplikta. Ein solidarisk institusjon som er viktig for å sikre eit overordna politisk mål om å drive landbruk i heile landet, står i fare.
Men det er ikkje berre uballanse i maktforholda mellom leverandør og matkjede. Matkjedeutvalet har også peika på at det er grunn til å sjå nærare på franchisesystemet. Her har kjedene makt og kontroll, medan butikkeigaren har alt ansvaret. Fagrørsla har lenge stilt spørsmålsteikn ved dette systemet. Dei tilsette er ikkje representert der den reelle makta ligg.
Når det blir sterk uballanse i maktforholda i samfunnet, er det politikarane sitt ansvar å vurdere kva som kan gjerast for å skape ballane mellom dei ulike aktørane. Fleirtalet i Matkjedeutvalet har peika på ein del tiltak. Det sentrale forslaget går ut på å lage spelereglar for samhandlinga mellom dei ulike aktørane. Spelereglar og openheit fører ofte til ryddigare forhold og kan vere med på å utjamne maktforholda.
Men fleirtalet i utvalet går ikkje langt nok. Utviklinga har komme så langt at det må sterkare lut til. Vi har fått rask vekst i krysseigarskap og vertikal integrasjon. Dette har skjedd utan at konkurransetilsynet har funne grunn til å gripe inn. Det viser at et er nødvendig med lovendringar på dette området. Mindretalet i Matkjedeutvalet har bedt om ei utgreiing om nye eigarskapsavgrensingar. Dersom ein ønskjer å ta vare på forbrukarane, landbruket og dei tilsette, så må politikarane følgje opp mindretalet i utvalet.
Alf
Alf Holmelid 